«Ο Φάρος της Ανατολής»…η Αδριανούπολη… και ο ελληνικός Τύπος.

Ερευνώντας παλαίτυπα και διαβάζοντάς τα, ανακάλυψα ένα πολύ ενδιαφέρον εγκυκλοπαιδικό ημερολόγιο της Κωνσταντινούπολης, του έτους 1901, που ονομαζόταν «O Φάρος της Ανατολής».

Αυτό είναι ένα εγκυκλοπαιδικόν ημερολόγιο,485 σελίδων που συντάχθηκε από ομάδα υπό τον Ι.Γ. Σακελλαρίδη κι εκδόθηκε το 1900, πριν 115 χρόνια, εκ του τυπογραφείου των αδελφών Γεράρδων στο Πέρα της Κωνσταντινούπολης.

Στο τεύχος αυτό, πέρα από ημερολόγιο, υπάρχουν αναφορές στην Οθωμανική αυτοκρατορία και στο ελληνικόν βασίλειον, στα εκκλησιαστικά ζητήματα της εποχής, στα ιστορικά γεγονότα, στην δημοσιογραφία κλπ.

Ξεχωριστό ενδιαφέρον παρουσιάζει το αφιέρωμά του στις κυριότερες επαρχιακές πόλεις της Οθωμανικής αυτοκρατορίας και στην πρώτη εξ αυτών την Αδριανούπολη.

Έτσι από την σελίδα 280 έως και τη σελίδα 284, υπάρχει πέρα από την εισαγωγική λιτή παρουσίαση της πόλης και εκτενές κείμενο του Ιωάννη Κ. Βεργάδη, Δ/ντή του Γυμνασίου Αδριανουπόλεως, για την προκαταρκτική και μέση εκπαίδευση των ελλήνων της Αδριανούπολης και των προαστίων αυτής.

Παρακάτω επισυνάπτω ακριβές αντίγραφο αυτής της τόσο ενδιαφέρουσας ιστορικής μαρτυρίας.

Επιπλέον στο ίδιο τεύχος, και στις σελίδες 388 έως και 413, επιχειρήθηκε μια παρουσίαση του ελληνικού τύπου, έως και το 1833 [1], και εκτενής παρουσίαση του ελληνικού τύπου έως το 1900.

Απ΄αυτήν την παρουσίαση αποσπούμε  μερικά, από τα σημαντικά που αφορούν την παρουσία του ελληνόφωνου τύπου στην Κωνσταντινούπολη και τις άλλες πόλεις της Τουρκίας το 19ο αιώνα.

Σύμφωνα λοιπόν με τον «Φάρο της Ανατολής» και σε σύνολο περίπου 147 τίτλων [2], η πρώτη ελληνική εφημερίδα, ήταν η «Ανατολή», η οποία όμως, ιδρύθηκε αρχικά στη Σμύρνη το 1840 από τον Ευάγγελο Μισαηλίδη και μετά από μία δεκαετία μετεφέρθη στην Κωνσταντινούπολη. Εκδιδόταν με ελληνικούς χαρακτήρες στην τουρκική γλώσσα.

Επίσημο όργανο του Πατριαρχείου ήταν η εφημερίδα «Εκκλησιαστική Αλήθεια», ιδρύθηκε το 1880 στο Φανάρι, με αρχισυντάκτη τον Ιάκωβο Βασιλειάδη.Πρόκειται για εβδομαδιαίο εκκλησιαστικό δελτίο και ο προορισμός του ήταν η αναγραφή των επίσημων εκκλησιαστικών πράξεων.

Τέλος αξιοσημείωτη είναι η παρουσίαση της εφημερίδας «΄Εβρος» της Αδριανούπολης, του εκδότη και Διευθυντή κ. Κωνσταντίνου Βλαχόπουλου, η οποία ιδρύθηκε το 1892, ως φιλολογικό περιοδικό και από το 1896 μετετράπηκε σε εφημερίδα πολιτικήν, εμπορικήν και κοινωνιολογικήν, συντελούσα εις την ανάπτυξην ιδία των εν Θράκη ομογενών.

Η σημασία της ύπαρξης του ελληνικού τύπου στην Τουρκία – και ιδιαίτερα στην Κωνσταντινούπολη- ήταν (και παραμένει) πολύ σημαντική.

Δυστυχώς σήμερα στην Κωνσταντινούπολη αργοσβήνει[3] η μόνη ελληνική κι ιστορική εφημερίδα «Απογευματινή» που μετά από την τουρκική Cumhuriyet, αποτελεί την δεύτερη παλιότερη ημερήσια εφημερίδα της Τουρκίας (έτος ίδρυσης 1925). 

ΑΙ ΚΥΡΙΩΤΕΡΑΙ ΕΠΑΡΧΙΑΚΑΙ ΠΟΛΕΙΣ [4]

ΑΔΡΙΑΝΟΥΠΟΛΙΣ

Μεσόγειος πόλις της Ευρωπαϊκής Τουρκίας και κεντρικός σταθμός των σιδηροδρομικών προς πάσας τας διευ­θύνσεις διακλαδώσεων αυτής, κειμένη επί της συμβολής των ποταμών Έβρου, Τούντζα και ΄Αρδα. Έχει 76.000 κατοίκους, ων  40 χιλ. μωαμεθανοί, 24 χιλ. ορθόδοξοι, 7 χιλ.ισραηλίται, 3 χιλ. αρμένιοι, 1500 βούλγαροι και 500 καθολικοί.

Το εν τη πόλει ταύτη τέμενος του Σουλτάν Σελήμ, είναι εν των ωραιοτέρων της Τουρκίας.

Η Α.Ε. ο στρατάρχης Αρίφ πασάς, διοικητής της β' στρατιωτικής φρου­ράς, γενικός διοικητής. Θεόδωρος εφένδης Παπαδόπουλος βοηθός διοι­κητής.  Διλαβέρ βέης, πρόεδρος της Δη­μαρχίας.

ΠΡΟΚΑΤΑΡΚΤΙΚΗ ΚΑΙ ΜΕΣΗ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗΣ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ ΑΔΡΙΑΝΟΥΠΟΛΕΩΣ

Εν Αδριανουπόλει τη 5^η Νοεμβρίου 1900

ΙΩΑΝΝΗΣ. Κ. ΒΕΡΓΑΔΗΣ

Η κατάστασις των εν Αδριανουπόλει ελληνικών σχολείων μέχρι του 1870, δεν είναι ημίν ακριβώς γνωστή· βέβαιον όμως θεωρείται, ότι ιδρυθέντος τότε του «Φιλεκπαιδευτικού συλλόγου» τα σχολεία ήρξαντο λαμβά­νοντα επαισθητήν τινά τροπήν επί τα κρείττω και ο προϋπολογισμός αυτών ανήλθεν εις  500 λίρας μέχρι του 1878, ότε τη ενεργεία του Συλλόγου τούτου τα σχολεία ριζικώς αναδιοργανωθέντα και μεταρρυθμισθέντα επαισθητώς προήχθη­σαν κατά τε ποσόν και ποιόν.

Ο εν λόγω Σύλλογος δώσας την πρώτην εις τούτο ώθησιν, ουδ' εφεξής διετέλεσεν αδρανής. Αξιούμενος Αρμοδίων ανδρών ενθουσιώντων υπέρ της εφικτής προαγωγής της παιδείας απετάθη και προς τον ακμάζοντα τότε Σύλλογον προς διάδοσιν των ελληνικών γραμμά­των, παρ’ ου ητήσατο την χορηγίαν διευθυντού της Κεντρικής σχολής. Της αιτήσεως δεκτής γενομένης, απεστάλη ως τοιούτος ο νυν Γυμνασιάρχης Ιωάννης Κ. Βεργάδης, όστις τω 1878 ανέλαβε τα καθήκοντά του επεκτείνας τη συστάσει των αρμοδίων την δράσιν αυτού εις πάντα της Κοινότητος τα σχολεία, υπέρ ων προσέλαβε τω 1879 εκ του Διδασκαλείου Θοσσαλονίκης τρεις διδασκαλιστάς, οίτινες διετέλεσαν τα κυρίως δρώντα πρόσωπα των προ­καταρκτικών σχολείων και οις οφείλεται και η επιτυχής σύστασις τελείας Αστικής Σχολής.

Πρόδηλον όμως ότι η επαύξησις του ποσού και η βελτίωσις του ποιού των σχολείων, συνεπήγον σημαντικήν αύξησιν και του προϋπολογισμού τούτων. Προς ανακούφισιν τούτου εδέησε τη ενεργεία του Φιλεκπαιδευτικού Συλ­λόγου ο εν Μασσαλία Ελληνικός Σύλλογος να ανεγείρη εκ θεμελίων και ιδία δαπάνη να συντηρή εν Γιλδιριμίω Αστικήν.

Αύτη κτισθείσα εν έτει 1879, προς τιμήν του δαπανήσαντος απεκλήθη «Μασσαλιωτική». Βραδύτερον παυσαμένης της προς συντήρησιν της Αστικής χορηγίας του εν Μασσαλία Συλλόγου, αιτήσει του Φιλεκπαιδευτικού, ανέλαβε ταύτην ο μεγάθυμος και φιλόπατρις ομογενής και νυν αοίδυμος Θεόδωρος Ροδοκανάκης,  ου προς τιμήν και η οχολή μετονομάσθη «Ροδοκανάκειος». Εκείνου δ’ αποθανόντος οι γενναίοι κληρονόμοι του κυρίαι και κύριοι Ισαβέλλα Λ. Σκουζέ, Αλέξανδρος Σκουζές, Φανή Ζαρίφη και Περικλής Ζαρίφης,      σεβόμενοι τηνμνήμην του       διαθέτου, επί τινα μεν έτη εξηκολούθουν πέμποντες τω Συλλόγω την τακτικην χαρηγίαν, ήδη δ' έθεσαν εις την διάθεσιν αυτού εφάπαξ πεντήκοντα χιλιάδας χρυσών φράγκων, επί τω όρω ν’ αγορασθώσι δι’ αυτών προσοδοφόρα κτήματα εν Αδριανουπόλει και εκ των εισοδημάτων τούτων να συντηρήται η Αστική εν Γιλδιριμίω.

Εκτός της εν λόγω Αστικής ο Φιλεκπαιδευ­τικός Σύλλογος διατηρεί εν Γενή-Ιμαρέτ Νηπιαγωγείον.

Το δ' έτερον εν Γιλδιριμίω Νηπιαγωγείον συντηρεί η εκεί Αδελφότης των νέων «Αγάπη».

Το εν τω Σωματείον των Κυ­ριών η «Ομόνοια» από ετών διατη­ρούν το Νηπιαγωγείο «Χριστού», επ' εσχάτων κατώρθωσε να οικοδομήση κατάλληλον δι’ αυτό κτίριον, όπερ όμως ως κτισθέν άνευ κυβερνητικής α­δείας μένει κεκλεισμένον προς μεγίστην βλάβην της υγείας των νηπίων, αναγκαζομένων να διημερεύωσιν εις το όλως ακατάλληλον οίκημα.

 Τα εν Καραγατσίω σχολεία υπό της εκεί ελληνικής Κοινότητος διατηρούμενα εί­ναι όλως ανεξάρτητα εκ της τω Άστει Κεντρικής Εφορίας.

Τω 1870 τη ενεργεία ευγενών και μεγάθυμων ομογενών η ξυλίνη Κεν­τρική σχολή δια το στενόν του χώρου εδέησε να γίνη διώροφος. Ταύτης δε  κατά Φεβρουάριον του 1880 αποτεφρωθείσης, πρώτη η Ελληνική Κυβέρνησις εχορήγησεν είκοσι χιλιάδας φράγκων προς ανέγερσιν νέας και συν τη γενναία συνδρομή των Αδριανουπολιτών και άλλων έξωθεν ομογενών κατωρθώθη εντός έτους να κτισθή το νυν υπερηφάνως ανυψούμενον μεγα­λοπρεπές Ελληνικόν Γυμνάσιον.

Εν τούτω ειργάσθησαν ως Γυμνασιάρχαι οι ακόλουθοι κύριοι: Γεώργιος Παγίδας (1880-1881), Χριστόφορος Σαμαρτζίδης (ι881-1886), Ματθαίος Παρανίκας (1886-1892), Νικόλαος Παπαγεωργίου (1892-1893), Αθανάσιος Φυλακτός (1893-11895), Ιωάννης Κ. Βεργάδης (1895 -1898), Αθανάσιος Ιωαννίδης (1899-1900) και νυν το τρίτον  Ιωάννης Κ. Βεργάδης.

Έτερος του έθνους εν γένει μέγας ευεργέτης, ο αοίδιμος Κωνσταντίνος Ζάππας, πληροφορηθείς ότι η κοινότης εστερείτο Παρθεναγωγείου, εν έτει 1886-87 αναλαβών ιδία δαπάνη εκ βάθρων ανήγειρεν εν τω περιβόλω της εκκλησίας Χριστού το φερώνυμον κείνου περικαλλές Παρθεναγωγείον, εις το οποίον και η ευγενής εξ Αδριανουπόλεως δέσποινα Μαρία Χρήστου Παπα­δοπούλου, καθηγητού της φιλοσοφίας εν τω εθνικώ Πανεπιστημίω προοήνεγκε τφ 1898 χίλια χρυοά φράγκα προς αγοράν οργάνων της φυσικής.

Ου μην αλλά και προς ευπρεπή συντήρησιν άλλοτε μεν η Αδελφότης, νυν δε η Επιτροπεία χορηγεί κατ' έτος ορισμένον τι ποσόν, τούτο μετά του τι­μήματος των διδάκτρων, εισιτηρίων και συνδρομών καλύπτει πως την δα- πάνην, αλλά τα τελευταία ταύτα ούτε εις ακέραιον εισπράττοντα, ούτε όταν πρέπη, διο και το ταμείον των σχολείων ευρίσκεται ως επί το πολύ κενόν, διότι μέχρι τούδε ουδεμία πρόνοια ελήφθη περί σταθερών πόρων.

 Τα τοις σχολείοις υπό διαφόρων εκάστοτε δωρούμενα χρηματικά ποσά, δαπανώνται εις τας πρώτας παρουσιαζο- μένας ανάγκας, εις το αμάρτημα δε τούτο δυστυχώς περιπίπτουσι πάσαι αι κοινότητες, οο άνευ παντού τα των ημετέρων σχολείων ταμεία θα έβριθον πλούτου, αφού τόσον άφθονοι ήσαν και οι προικίζοντας αυτά, αλλ' η πολλάκις ριφθείσα εις το μέσον ιδέα περί σχηματισμού αποθεματικού των σχολείων κεφαλαίου, καίπερ εγκριθείσα, υπεχώρησεν εις τας εφημέρους ανάγκας, παραμελούνται δε εισπράξεις, εφ' ων στηρίζεται εκάστοτε ο προϋπολογισμός.

Την ανάγκην σχηματισμού αποθεματικού κεφαλαίου κατενόησεν εκ των πρώτων η Α. Σ ο ΄Αγιος Αδριανουπόλεως κυρ Κύριλλος, προβάλλων δε εαυτόν άριστον μιμήσεως παράδειγμα σκοπίμου αρωγής των σχολείων, αρχομένου του 1899 εδήλωσε τη κεντρική Εφορία ότι κατέθετο 150 οθ.λίρ. εις τον ενταύθα τραπεζιτικόν οίκον Μ. Αλτιναμάζη και Σας, ων τους τόκους διαθέτει υπέρ του ταμείου των Σχολείων, εφ' ω η Εφορία ανεκήρυξεν αυτόν μέγαν των σχολών ευεργέτην. Οσαύτως η ένάρετος δέσποινα Μαρία Χρ, Παπαδοπούλου κατ’ Αύγουστον του 1900 εδήλωσε δι' εγγράφου τη κεντρική Εφορία ότι κατέθετο παρά τη εν Αθήναις Εθνική Τραπέζη το ποσόν είκοσι χιλιάδων δραχμών, ων τους τόκους δωρείται εσαεί τφ ταμείω των σχολών της πατρίδος αυτής.

Καίτοι τοσούτοι ανεδείχθησαν μεγάλοι ευεργέται, ουχ ήττον, ως νυν έχουσι τα πράγματα, είναι επείγουσα ανάγκη μείζονος μερίμνης υπέρ των Ελλήνων Αδριανουπόλεως, ίνα μη ούτοι σφαλώσιν εν λίαν προσεχεί μέλλοντι, διότι από τούδε το μέγα πλήθος τούτων εστερημένον εμπορικής κινήσεως και πενόμενον, ουδόλως αντέχει και το εναπολειπόμενον μέρος της δαπάνης υπέρ των σχολείων βαρέως πιέζει αυτό, ένεκα δ' ενδείας κυρίως, οι Έλληνες ανίκανοι όντες προς τελεσφόρον δράσιν υποχωρούσιν εις τας ενεργίας των ξένων ανταγωνιστών, οίτινες έξωθεν έτι μάλλον πλουτιζόμενοι αφειδέστερον δαπανώσιν. Όθεν δέον εφ’ όσον υπάρχει καιρός να προστεθώσι και άλλοι των ομογενών εις τον κατάλογον των ευεργετών των ενταύθα σχολείων, διότι υπάρχουσι και γονείς, οίτινες στερούμενοι διδάκτρων και βιβλίων ευθύς εξ’ αρχής πέμπουσι τα νήπια και τους παίδας δωρεάν εις αλλόφυλα σχολεία. ΄Αλλοι δε εις ουδέν λογιζόμενοι τον εθνισμόν δωρεάν ή αντί δέκα λιρών κατ’ έτος εγκλείουσιν αυτά εις ξένα οικοτροφεία και σχολεία, φρονούντες ότι ούτω σκοπιμώτερον παρασκευάζουσι τους υιούς και τας θυγατέρας αυτών δια τον αγώνα του βίου. Ενώ δε τοιαύτα υπάρχουσι πολλά, εργαζόμενα και υπέρ της βουλγαρικής γλώσσης, και οι Βούλγαροι αυτοί διατηρούσιν, αντί αδράς δαπάνης, ουκ ολίγα καθαρώς εθνικά σχολεία.

Κατά την του παρελθόντος έτους επίσημον στατιστικήν της Νομαρχίας Αδριανουπόλεως οι Βούλγαροι εν τω ξένω δι’ αυτούς Άστει, έχουσι Γυμνάσιον, μετά 117 μαθητών και 12 καθηγητών και διδασκάλων και Παρθεναγωγείον, μετά 61 μαθητριών και διδασκάλων. Εν Κιγικίφ δε και Κιρισχανέ ανά τρία προκαταρκτικά σχολεία, και εν Σιρίκ Μεϊδάν και Γιλδιρίμ ανά δύο. Εις α φοιτώσιν εν όλω μαθηταί και μαθήτριαι 452, διδασκόμενοι υπό ένδεκα διδασκάλων, δωρεάν δε ή αντί 10 λιρών κατ' έτος, παρέχουσιν εις τους μαθητάς οι βούλγαροι κατοικίαν, τροφήν, ενδύματα, υποδήματα, διδασκαλίαν, βιβλία κτλ.

Η κεντρική Εφορία των ελληνικών σχολείων τους μεν ομολογουμένως απόρους απαλλάττει πάσης προς τα σχολεία υποχρεώσεις, παρά δε των λοιπών εισπράττουσα ό,τι δύναται, μετά μεγίστης φειδούς διανέμει βιβλία και μετ' άκρας οικονομίας διατηρεί κατά το ενόν και προάγει τα εξής σχολεία της προκαταρκτικής και μέσης εκπαιδεύσεως:

Α. Εν τω Άστει.

Νηπιαγωγείον Χριστού: μαθηταί 80, Νηπιαγωγός η κ, Μαρία Βεργίνη.

Νησπαγωγείον Αγ. Γεωργίου: μαθηταί 81, Νηπιαγωγός η κ.Αθηνά Δημητρίου.

Δίτακτον Αστικήν: μαθηταί  95, Διδάσκαλοι 2, Διευθυντής ο κ. Μιλτ. Λουκίδης.

Κεντρικήν Αστικήν (εκ τεσσάρων ανωτέρων τάξεων): μαθηταί 164, Διδάσκαλοι 5, Διευθυντής ο κ, Κωνστ. Μόσχος.

Ζάππειον ΙΙαρθεναγωγείον (μετά εξ τάξεσιν Άστικης και τριων ανωτέρου Παρθεναγωγείου): μαθήτριαι 303, Διδάσκαλοι 15, Διευθύντρια η κ. Ασπ. Ζήση.

Γυμνάσιον τέλειον (μετά μιας προγυμνασιακής): μαθηταΙ 109, Καθηγηταί 10, Γυμνασιάρχης ο κ. Ι. Κ. Βεργάδης.

Β. Εν Γιλδιρίμ.

Νηπιαγωγείον Ζωοδόχου Πηγής: μαθηταί 130, Διδάσκαλοι 2, Νηπιαγωγός η κ. Σουλτ. Ιωάννου.

Νηπιαγωγείου Αγ. Γεωργίου: μαθηταΙ 120, Νηπιαγωγός η κ. Αναστ. Αξιωτίδου.

Προκαταρκτίκην  δίτακτον Αστικήν: μαθηταί 120, Διδάσκαλοι  3, Διευθυντής ο κ. Γεωρ. Δήμου.

Παρθεναγωγείογ μετά τεσσάρων τάξεων Αστικής: μαθήτριαι 163, Διδάσκαλοι 4, Διευθύντρια η Αιμιλία  
    Γεωργιάδου.

Ροδοκανάκειον σχολήν (αύτη μετά της διτάκτου προκαταρκτικής αποτελεί πεντάτακτον Αστικήν): μαθηταί 92, Διδάσκ. 3, Διευθυντής ο κ. Αστέριος Ζήκος.

Γ. Εν Κούμ-μαχαλέ.

Μικτόν δίτακτον γραμματοδιδασκαλείον: μαθηταί 45, Διευθυντής ο κ. Νικ. Νικολαΐδης.

Δ. Εν Γενί -Ιμαρέτ.

Νηπιαγωγείον: μαθηταί 95, Νηπιαγωγός η κ. Μαρία Πέτρου.

Ε. Εν Κιγικίω.

Νηπιαγωγείον: μαθηταί 153, Διδάσκαλοι 2, Νηπιαγωγός η κ. Σεβαστή Κωνσταντίνου.

Τετράτακτον Αστικήν: μαθηταί 155, Διδάσκαλοι 3, Διευθυντής ο κ. Αθαν. Κοσμίδης.

Παρθεναγωγείον μετά τριών τάξεων Αστικής: μαθήτριαι 76,Διδάσκαλοι 2, Διευθύντρια η κ. Μαρία Πετράκη.

Στ. Εν Κιρισχανέ.

Νηπιαγωγείον: μαθηταί  100, Διδάσκαλοι 2, Νηπιαγωγός η κ. Αθηνά Νικολάου.

Τετράτακτον Αστικήν: μαθηταί 104, Διδάσκαλοι 3, Διευθυντής ο κ. Γεώργιος Σαββόπουλος.

Παρθεναγωγείον μετά τετρατάκτου Αστικής: μαθήτριαι 68, Διδάσκαλοι 2, Διευθύντρια η κ. Αναστασία Πασχαλίδου.

Ζ. Εν Καραγατσίω.

Νηπιαγωγείον: μαθηταί 86, Νηπιαγωγός κ κ. Ελένη Χρηστίδου.

Πεντάτακτον Αστικήν: μαθηταί 128, Διδάσκαλοι 3, Διευθυντής ο κ. Μόσχος Θεοδοσίου.

Παρθεναγωγείον μετά τριτάκτου Αστικής: μαθήτριαι 67, Διδάσκαλοι 2, Διευθύντρια η κ. Ζηνοβία Αποστόλου.

 

 Ήτοι εν όλω  22 σχολάς μετά 2.505 μαθητών και μαθητριών και 69  Καθηγητών και Διδασκάλων μισθοδοτουμένων δια 2.268 οθ. λιρών.

Γ.Ρ

---

[1] Η πρώτη ελληνική πολιτική εφημερίδα, σύμφωνα μ΄αυτό το αφιέρωμα. εκδόθηκε από της 4 Ιανουαρίου του 1793 μέχρι και της 28 Ιουνίου του αυτού έτους, στην Βιέννη, υπό των Μαρκίδων Πούλιου κι ονομαζόταν ΕΦΗΜΕΡΙΣ.

[2] Ο Ελληνικός Τύπος στην Πόλη. Βιβλίο του συλλέκτη - ερευνητή Στρατή Ταρίνα, αποτέλεσμα 20ετούς έρευνας του συγγραφέα. Ο κατάλογος του βιβλίου περιλαμβάνει 147 τίτλους εφημερίδων που εκδόθηκαν στην Πόλη από το 1843 έως σήμερα.

[3] Σύμφωνα με τον κ. Βασιλειάδη, εκδότη και Διευθυντή της εφημερίδας από το 2003,  πέρσι γράφτηκαν 350 συνδρομητές για να μην κλείσει η εφημερίδα και όπως τονίζει και ο ίδιος του φαίνεται αδιανόητο να τους ζητήσει να ανανεώσουν την συνδρομή τους εφόσον τυπώνονται μόλις 600 φύλλα που πάνε σε 600 οικογένειες και ότι για να καλυφθούν τα έξοδα διανομής άφηνε το τίμημα των πωλήσεων στους διανομείς.( Μαρία Ακριβού, Χάνεται η φωνή της εφημερίδας «Απογευματινή» στην Πόλη. Ανάρτηση στην ιστοσελίδα FORTUNEgreece.com, στις 7-8-2014).

[4] Ι.Γ.Σακελλαρίδου, Ο Φάρος της Ανατολής, Κωνσταντινούπολη: Αφοί Γεράρδοι, 1901. Σελ.280 έως και 284.