Σε απόσταση περίπου 50 χλμ. ΝΔ της Αδριανούπολης και κοντά στον ποταμό ΄Αρδα (στα όρια της παλαιάς επαρχίας Λητίτζης) ήταν κτισμένη η Μονή της Λαμπούς.
Δεν είναι γνωστό πότε ανοικοδομήθηκε. Πάντως από τον 11ο αιώνα ή Μονή υφίστατο στην θέση αυτή και υπαγόταν στην δικαιοδοσία του Μητροπολίτου Αδριανουπόλεως.
Σήμερα διασώζεται πλάκα μέσα στην εκκλησία που φέρει χρονολογία οικοδομήσεως (δευτέρας) το έτος 1691, διότι είχε καταστραφεί από διαφόρους επιδρομείς στους χρόνους της Βυζαντινής αυτοκρατορίας. Γράφει δε:
« ΙΟΥΣΤΙΝΟΝ ΤΕΘΑΠΤΑΙ ΝΕΚΡΟΝ ΕΝΘΑΔΕ ΚΤΙΤΟΡΟΣ ΜΟΝΗΣ ΤΗΣ ΛΑΜΠΟΥΣ ΟΥΣΗΣ ΠΑΛΑΙ ΤΗ ΣΟΦΙΑ ΛΑΜΨΑΝΤΟΣ ΚΑΙ ΜΟΥ…. ΤΕΧΝΗ ΜΑΛΛΟΝ Δ' ΑΡΕΤΗ ΚΑΙ ΠΟΛΛΗ ΤΗ ΣΥΝΕΣΕΙ. ΕΝ ΕΤΕΙ 1691 ΜΑΡΤΙΟΥ 9 »
Όσον αφορά την ονομασία της υπάρχουν δύο εξηγήσεις: 1) ότι ήταν αφιερωμένη στην Παναγία την περιλάμπουσα ή 2) σύμφωνα με τον Γ.Λαμπουσιάδη, σε επιγραφή του ναού, που σωζόταν, αναφερόταν ότι χτίστηκε το έτος 1089, με κτήτορες το ρουφέτι των Τζελέπηδων (προβατεμπόρων). Σύμφωνα με την άποψη αυτή, προβατέμποροι από την Μ. Ασία και πιθανόν από την αρχαία Άντανδρον Λαμπωνίου, βρέθηκαν με τα κοπάδια τους σ' αυτή την περιοχή που ήταν γεμάτη βοσκότοπους και εκεί ίδρυσαν μονή, ονομάζοντάς την Λαμπώ, από το όνομα της πατρίδας τους.
Η μονή περιβαλλόταν από δάσος με δρυς και εύφορους αγρούς, εκτάσεως 40.000 στρεμμάτων. Ο μεγάλος περίβολός της, κατά την εποχή του θερισμού των σιτηρών της Μονής, μεταβαλλόταν σε αλώνι. ΄Οταν γινόταν το πανηγύρι (30 Ιουνίου), οι πλανόδιοι έμποροι πουλούσαν εκεί τα εμπορεύματα τους. Πολλοί προσκυνητές φιλοξενούνταν στους ξενώνες της, μερικοί από τους οποίους κτίστηκαν με δαπάνες των διαφόρων συντεχνιών (σωζόταν επιγραφή, με χρονολογία 1832, Ρουφέτι των σημιτζήδων και άλλη με τις λέξεις: Το ρουφέτι των μιταγτζηδων).
Στη μονή δέσποζε το Καθολικό των Αγίων Αποστόλων Πέτρου και Παύλου. Το δε συγκρότημα περιέβαλε τείχος κατασκευασμένο από μαρμάρινα τεμάχια.
Στην μακραίωνη ιστορία της, η μονή υπέστη καταστροφές και λεηλασίες. Είναι γνωστό ότι στις αρχές του 19ου αιώνα λεηλατήθηκε και καταστράφηκε από τους Κιρτζαλήδες.
Το 1814 ο Μητροπολίτης Αδριανουπόλεως Δωρόθεος ο Πρώιος άρχισε την ανοικοδόμησή της (τρίτη), αλλά επειδή ήταν μακριά και δεν μπορούσε να επιβλέπει το έργο, την παραχώρησε στην Μονή Ξηροποτάμου του Αγ. Όρους, χωρίς η μητρόπολη Αδριανουπόλεως να χάσει τα δικαιώματα επ' αυτής. Έτσι η μονή Λαμπούς ετέθη υπό την εποπτεία της Ξηροποτάμου, χωρίς να αποτελέσει μετόχιό της.
Σε πρακτικό της Μητροπόλεως (Γ.Α.Κ), 3η Απριλίου 1815, αναφέρεται ότι η μονή της Λαμπούς είχε, εκτός των αγρών και των αμπελώνων της, 300 αιγοπρόβατα, 100 βόες, 3 ίππους, αργυρά κανδήλια βάρους 1600 δρ., ένα αργυρούν δισκοπότηρον και ένα ευαγγέλιο. Τα χρέη της προς διαφόρους ανέρχονταν σε 18.078 γρόσια και 18 παράδες, που ανέλαβε να εξοφλήσει η Μονή Ξηροποτάμου ως και την καταβολή κατ' έτος εμβατοικίου 500 γροσίων στη Μητρόπολη Αδριανουπόλεως, με την υποχρέωση να υπάρχει πάντοτε διδάσκαλος στην μονή της Λαμπούς δια να διδάσκει τα κοινά γράμματα εις τα παιδιά των εκείθε πέριξ χριστιανών προς φωτισμόν και καταρτισμόν και οικοδομήν πίστεως όλων εκείνων των μερών.
Επειδή η μονή είχε ανάγκη διοίκησης και επιστασίας, ο Δωρόθεος τοποθέτησε ως πρώτο οικονόμο της, τον Αρχιδιάκονό του Μεθόδιο Κρήτα, τον Ξηροποταμινό.
Στα 1818 η Δημογεροντία, με Πρόεδρο το Μητροπολίτη, αποφάσισε να παραδώσει την μονή Λαμπούς στην μονή Βατοπεδίου του Αγ. Όρους για να ιδρυθεί ελληνικό σχολείο, επειδή τα παιδιά των γύρω περιοχών κινδύνευαν να εκβουλγαριστούν.
Το σχέδιο αυτό μάλλον δεν πραγματοποιήθηκε και στα 1853 η μονή της Λαμπούς βρισκόταν στην κατοχή ιδιώτη, που έδινε ετήσιο ποσό στην Μητρόπολη.
Σήμερα βρίσκεται εντός του βουλγάρικου εδάφους και χρησιμοποιείται ως εκκλησία του μικρού οικισμού, που είχε δημιουργηθεί γύρω από το παλιό μοναστήρι και ονομάζεται Λαμπούχ βρίσκεται δε στο δρόμο που οδηγεί προς το φράγμα του Άρδα, μετά το Ιβαΐλοβγκραντ (Ορτάκιου).
Γ.Ρ
