ΘΡΑΚΗ ΚΑΙ ΜΟΝΑΧΙΣΜΟΣ

Ο μοναχισμός διαδόθηκε στη Θράκη κατά τα τέλη του 4^ου αι., στα χρόνια του αυτοκράτορα Αρκαδίου (395-408).

Κατά την παράδοση όμως, μοναχική ζωή υπήρχε ήδη από τον 2ο - 3ο αι., και συγκεκριμένα στο όρος Γάνος, με την εκεί μετάβαση του οσιομάρτυρος Νίκωνος, όπου και ηγήθηκε αδελφότητας 190 μοναχών.

Στη Θράκη δημιουργήθηκαν δύο μεγάλα μοναστικά κέντρα: στο όρος Γάνος (κατά μήκους της θρακικής ακτής της Προποντίδας στην ανατολική Θράκη), και στο Παπίκιον όρος (πίσω από την Κομοτηνή, στη δυτική Θράκη) και ένα μικρότερο στα Παρόρια (βόρεια Θράκη πίσω από τη Σωζόπολη).

Παρακάτω θα παρουσιάσουμε τα δύο μεγάλα μοναστικά κέντρα του Γάνου και του Παπίκιου όρους. 

  ΜΟΝΑΣΤΙΚΟ ΚΕΝΤΡΟ ΤΟΥ ΟΡΟΥΣ  ΓΑΝΟΣ (ΑΝ. ΘΡΑΚΗΣ)

Το όρος Γάνος βρίσκεται στη νοτιοανατολική Θράκη απέναντι και ανατολικά από τη Λάμψακο και εκτείνεται κατά μήκος των βορειοδυτικών ακτών της Προποντίδας, μέχρι την Περιστάση- Sarkoy (δίπλα στην Αίνο).

Τα ιστορικά στοιχεία τοποθετούν τις απαρχές της εκεί μοναχικής ζωής τουλάχιστον το 10^ο αι.

Από το πρώτο μισό του 11^ου όμως αιώνα, άκμαζε ως εστία μοναχών, με μοναστήρια, σκήτες και κελλιά, οργανωμένη σύμφωνα με τα πρότυπα των λαυρών της Αιγύπτου και της Συρίας. Οι πηγές μαρτυρούν για ανεπτυγμένη μοναστική ζωή μέ υψηλό βαθμό οργάνωσης. Χαρακτηριστικό είναι ότι τη διεύθυνση και την πνευματική καθοδήγηση όλων των ενασκουμένων στο Γάνο καθώς και την εκπροσώπηση της μοναστικής τους κοινότητος έναντι των πολιτικών και εκκλησιαστικών αρχών είχε ένας αιρετός πνευματικός προϊστάμενος, που όπως συνέβαινε και στο Άγιον Όρος, έφερε το αξίωμα και τον τίτλο του Πρώτου. Ένας απ’ αυτούς είναι ο Ιωάννης Φουρνάς, που διετέλεσε Πρώτος των μονών του Γάνου, στο πρώτο μισό του 12^ου α.

Από το τέλος του 12ου αι., ο μοναστικός οικισμός του Γάνου έπεσε σε παρακμή εξ αιτίας των επιδρομών των Βουλγάρων (1199). Το κακό ολοκλήρωσαν λίγο αργότερα οι Σταυροφόροι.

Με την ανακατάληψη του Γάνου από τους Βυζαντινούς το 1235 και την παλινόρθωση της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας (1261) τέθηκαν πάλι οι κατάλληλες προϋποθέσεις για την αναδιοργάνωση του μοναχικού βίου στο περίφημο αυτό μοναστικό κέντρο. Στην αναλαμπή του μοναχισμού που σημειώθηκε στη συνέχεια, σημαντική θεωρείται η συμβολή του ανδριανουπολίτη αλλά και αγιορείτη, μετέπειτα Πατριάρχη Κωνσταντινουπόλεως Αγίου Αθανασίου Α΄ (1289-1293 και 1303-1309).

      Η οριστική παρακμή του όρους Γάνος, ως μοναστικού κέντρου, άρχισε στις αρχές του 14ου αι. με τις καταστροφές των Τούρκων στην περιοχή. Πάντως, ο μοναχισμός στο Γάνο, συνέχισε την ύπαρξή του - ίσως όχι με την ίδια ακτινοβολία - και κατά τη μεταβυζαντινή περίοδο και σπαράγματά του υπήρξαν μέχρι το 1922.

 

ΜΟΝΑΣΤΙΚΟ ΚΕΝΤΡΟ ΤΟΥ ΠΑΠΙΚΙΟΥ ΟΡΟΥΣ (ΔΥΤ. ΘΡΑΚΗΣ)

Το Παπίκιον Όρος ήταν πολύ σπουδαίο βυζαντινό κέντρο μοναχισμού, οργανωμένο σύμφωνα με το πρότυπο του Άθω. Βρισκόταν στα Β.Δ. του νομού, σε απόσταση περίπου 20 χλμ. από την Κομοτηνή και στην περιοχή των χωριών Ληνός, Πολύανθος, Σώστης, Κερασιά.

Η πρώτη αναφορά του Παπικίου γίνεται το 1083 στο Τυπικό του Γρηγορίου Πακουριανού για τη Μονή της Θεοτόκου Πετριτζονίτισσας (Μπατσκόβου), όμως δεν υπάρχει αμφιβολία ότι οι πρώτες εγκαταστάσεις μοναχών στην περιοχή θα πρέπει να αναχθούν σε προγενέστερους χρόνους, πιθανότατα στην εποχή της Εικονομαχίας. Ήταν φυσικό για τους εικονολάτρες μοναχούς των αστικών κέντρων να αναζητήσουν καινούργιους τόπους λατρείας και άσκησης σε ορεινές και δύσβατες περιοχές.

Από την παράθεση και συσχέτιση των προσφερομένων ιστορικών μαρτυριών συμπεραίνεται ότι το μοναστικό κέντρο του Παπικίου βρισκόταν σε μεγάλη ακμή κατά τον 11ο – 12ο αι.

Από το 13ο αι. και μετά σημειώνεται μια καθοριστική κάμψη στη ζωή του μοναστικού κέντρου, που φθάνει σε πλήρη παρακμή στα τέλη του 14ου αι.

Στο Παπίκιον υπήρχαν μία σειρά από μονές, όπως της Παναγίας της Τζεντζελουκιώτισσας, του Αγίου Γεωργίου, τα ονόματα των οποίων μαρτυρούνται από τις πηγές. Οι θέσεις αρκετών από τα μοναστήρια αυτά έχουν εντοπισθεί κοντά στα χωριά Σώστης, Ληνός και Πολύανθος.

Με την ιστορία του Παπικίου συνδέονται τα ονόματα του Γρηγορίου Παλαμά και του οσίου Μαξίμου Καυσοκαλυβίτη, που επισκέφθηκαν τη μοναστική κοινότητα στις αρχές του 14ου αι. και έμειναν στην περιοχή για σύντομο χρονικό διάστημα.

Στα μεταβυζαντινά χρόνια το Παπίκιον δεν υπάρχει ως μοναστικό κέντρο. Κοντά στα ερείπια των μοναστηριακών συγκροτημάτων ιδρύονται μικροί οικισμοί, οι κάτοικοι των οποίων εκμεταλλεύονταν τα γύρω από τα μοναστήρια καλλιεργήσιμα κτήματα.

Όπως και στα άλλα μοναστικά κέντρα, έτσι και στο Παπίκιον, η πρώτη μορφή κοινοβιακού βίου θα πρέπει να ήταν η «ερημική». Το κοινοβιακό σύστημα εισήχθηκε αργότερα. Ο κοινοβιακός τρόπος μοναχισμού, που εφαρμόστηκε στο Παπίκιον, αποδεικνύεται σήμερα και με ανασκαφικά δεδομένα, μετά δηλαδή την αποκάλυψη οργανωμένων μοναστηριακών συγκροτημάτων κατά το κοινόβιο σύστημα. Η ανάπτυξη του κοινοβιακού συστήματος δεν κατήργησε τον ερημικό μοναχικό βίο.

Από τα τέλη του 12ου αι. σώζεται επιστολή του διάσημου κανονολόγου Θεοδώρου Βαλσαμώνα προς «τον καθηγητήν (Πρώτον) των κατά το Παπίκιον μοναστηρίων». Η μοναστική οργάνωση του Παπικίου, με τους θεσμούς του Πρώτου και του Δικαίου, φανερώνει την αλληλεπίδραση των μοναστικών κέντρων στον τομέα της διοίκησης.

Η ονομασία του Παπικίου και γενικότερα της Ροδόπης σε Despot Dag (όρος του Θεού) αποτελεί ανάμνηση του μοναχισμού που αναπτύχθηκε κατά τη βυζαντινή περίοδο.

 Γ. Ρ